Tağut
"Tüğyan" (azğınlıq) kökündən gəlir, əsli "ceberut = zorbalıq" kimi "tağavut" olub, yer dəyişdirməklə "tavagut" edilərək "vav", "əlif"ə çevrilmişdir; təkə, çoxluğa, kişiyə, dişiyə deyilər. Tüğyanın (azğınlığın) özü kəsilmiş, isyankar, azğın demək kimidir.
İbnü Cərir et-Taberinin təsvir etdiyi kimi, Allaha qarşı isyankar olub zorla, məcbur etmə ilə və ya könül razılığıyla özünə tapınılıb məbud tutulan, gərək insan, gərək şeytan, gərək büt, gərək obelisk və gərəksə digər hər hansı bir şey deməkdir. Bunun təfsirində "şeytan və ya sehrbaz, yaxud kahin ya da insanların və cinlərin, inad edib böyüklük göstərənləri və ya Allaha qarşı mabut tanınıb buna razı olan Firon və Nemrud kimilər və ya bütlər deyə müxtəlif rəvayətlərə rast gəlinər.
Əbu Hayyan deyər ki: "Bunların bir örnəklə açıqlanması lazımdır. Çünki tağut bunların hər birinə həsr edilmiş (qapalı)dir.." Yukardaki tərif, bunların hamısını içinə almaqdadır. Bununla birlikdə Kadi Beydavi bu xüsusa: "Allah yolundan daşınmağa çağıranlar" lətifəsini də əlavə etmişdir ki, daha ümumi bir tərifi ehtiva edər. Çünki bunu edənlər, məbud tanınmış olmağa bilər. Bu qədər ki, bu da "Heva və həvəsini ilah əldə edən kimsəni gördünmü?" (Casiyə, 45/23) ayəsi lazımı qədər uyğun gəlib öz-özünə mabut rütbəsi vermiş sayıla biləcəyi düşünülsə əvvəlki tərifə daxil olacaq. Bu şərhdən bir neçə fayda əldə edəcəyik:
Əvvəl, tağutun müxtəlif təfsirləri (şərhləri) nümunə və ya növlərini göstərə biləcəyi kimi "şeytan, sehrbaz, kahin, batil məbud, insanların və cinlərin böyüklük göstərib inad edənləri" sözlərinin hər biri tağut sözüylə tərifə bənzər və uyğun düşəcək bir tərzdə ifadə edildiyinə görə bunların, məna etibarıyla tam sinonim deyilsələr belə çox yaxın və ya bir-birini tələb edən şeylər olaraq istifadə edildiklərinə də işarə edə bilər. İkinci olaraq demək olur ki, tağutun açığı da, gizlisi də, görünürü də, görünmezi də vardır. Üçüncü olaraq, tüğyan (üsyan, azğınlıq) anlayışından aydın olur ki, bütlər ikinci dərəcədə tağutlardır. Baxılsa ağıl sahibi olmayan bütlərin və obelisklərin tağutlardan belə sayılmaması lazım idi. Çünki bunların özləri Allaha qarşı bir azğınlığa sahib ola bilməzlər və azğınlığa razılıq göstərə bilməzlər. Lakin rədd də edə bilməzlər. Bu səbəblə nəhayət bir azğınlıq səbəbi ola bilərlər. Bu səbəbi də azğınlar taparlar. Bütlər, əslində kişi və ya dişi tağutların xəyalları və azğınların azmağınlarıdır. Gizli və ya açıq azğınlar, bunlarla öz azğınlıqlarını irəli sürərlər. Bu istiqamətiylə bütlər, əsl tağut deyil, tağutların nümayəndələridirlər. Belə "Kim tağutu inkar etsə..." ifadəsi bunu bildirmiş olur ki, tövhid əmrində ilk iş, bütlərdən əvvəl ona sövq edən azğın isyankarlara söymək (onları inkar etmək)dir. Dördüncü olaraq, Allaha qarşı isyankar olmayan və bununla birlikdə bəzi isyankarlar tərəfindən ilah deyə qəbul edilən Hz. İsa və Üzeyr kimi böyük insanların özləri tağutun tərifindən və özlərinə tağut deyilənlərdən xaricdirlər.
Tövhid əmrində, "başqa heç bir ilah yoxdur" deyərkən bunların ilahlığını da mənfi edib inkar etmək, ibadət etməmək fərz olduğu halda, digər tərəfdən bunları inkar caiz olmayacaq, əksinə Allaha imanın gərəklərindən olaraq peyğəmbərlərə iman və hörmət də imanın şərtlərinə daxil olacaq. Bu çox əhəmiyyətli nöqtəyə işarə edilərək "kim tağutu inkar etsə..." buyurulmuş da digərlərini inkar şərt qaçılmamışdır. Demək ki tövhidin şərti Allahdan başqalarını inkar etmək deyil, Allahdan başqalarından ilahlıq xüsusiyyətini qaldırmaq və bu vaxt tağutları inkar etmək, yəni onları heç tanımamaq, digərlərinin də ilahlıq altındakı dərəcələrinə görə haqqlarını tanımaqdır. Çünki haqq Allahındır. Nəhayət bunu da qətiliklə ifadə edir ki, Allahın birliyinə inanan bir mömin olmaq üçün, Allaha imandan əvvəl küfrə tövbə etmək şərtdir. Və bu tövbənin şərti də tağutları əsla tanımamağa qəti qərar verməkdir. Bu vəziyyətdə, "kim tağutu inkar edər də Allaha iman etsə..." ifadəsi, "Allahdan başqa heç bir ilah yoxdur." sözü tövhidinin bir təfsiri deməkdir. İşdə belə içi və xarici ilə iman edən mütləq möhkəm qulpa yapışmış olar ki, buna yapışanların Allahın Kürsisinə, cənnətin ən yüksək təbəqələrinə doğru çəkilib, aparılacaqları və gedərkən buraxanların da dəhşətli bir şəkildə düşəcəkləri kəlamın mənasından aydın olur.
İbnü Cərir et-Taberinin təsvir etdiyi kimi, Allaha qarşı isyankar olub zorla, məcbur etmə ilə və ya könül razılığıyla özünə tapınılıb məbud tutulan, gərək insan, gərək şeytan, gərək büt, gərək obelisk və gərəksə digər hər hansı bir şey deməkdir. Bunun təfsirində "şeytan və ya sehrbaz, yaxud kahin ya da insanların və cinlərin, inad edib böyüklük göstərənləri və ya Allaha qarşı mabut tanınıb buna razı olan Firon və Nemrud kimilər və ya bütlər deyə müxtəlif rəvayətlərə rast gəlinər.
Əbu Hayyan deyər ki: "Bunların bir örnəklə açıqlanması lazımdır. Çünki tağut bunların hər birinə həsr edilmiş (qapalı)dir.." Yukardaki tərif, bunların hamısını içinə almaqdadır. Bununla birlikdə Kadi Beydavi bu xüsusa: "Allah yolundan daşınmağa çağıranlar" lətifəsini də əlavə etmişdir ki, daha ümumi bir tərifi ehtiva edər. Çünki bunu edənlər, məbud tanınmış olmağa bilər. Bu qədər ki, bu da "Heva və həvəsini ilah əldə edən kimsəni gördünmü?" (Casiyə, 45/23) ayəsi lazımı qədər uyğun gəlib öz-özünə mabut rütbəsi vermiş sayıla biləcəyi düşünülsə əvvəlki tərifə daxil olacaq. Bu şərhdən bir neçə fayda əldə edəcəyik:
Əvvəl, tağutun müxtəlif təfsirləri (şərhləri) nümunə və ya növlərini göstərə biləcəyi kimi "şeytan, sehrbaz, kahin, batil məbud, insanların və cinlərin böyüklük göstərib inad edənləri" sözlərinin hər biri tağut sözüylə tərifə bənzər və uyğun düşəcək bir tərzdə ifadə edildiyinə görə bunların, məna etibarıyla tam sinonim deyilsələr belə çox yaxın və ya bir-birini tələb edən şeylər olaraq istifadə edildiklərinə də işarə edə bilər. İkinci olaraq demək olur ki, tağutun açığı da, gizlisi də, görünürü də, görünmezi də vardır. Üçüncü olaraq, tüğyan (üsyan, azğınlıq) anlayışından aydın olur ki, bütlər ikinci dərəcədə tağutlardır. Baxılsa ağıl sahibi olmayan bütlərin və obelisklərin tağutlardan belə sayılmaması lazım idi. Çünki bunların özləri Allaha qarşı bir azğınlığa sahib ola bilməzlər və azğınlığa razılıq göstərə bilməzlər. Lakin rədd də edə bilməzlər. Bu səbəblə nəhayət bir azğınlıq səbəbi ola bilərlər. Bu səbəbi də azğınlar taparlar. Bütlər, əslində kişi və ya dişi tağutların xəyalları və azğınların azmağınlarıdır. Gizli və ya açıq azğınlar, bunlarla öz azğınlıqlarını irəli sürərlər. Bu istiqamətiylə bütlər, əsl tağut deyil, tağutların nümayəndələridirlər. Belə "Kim tağutu inkar etsə..." ifadəsi bunu bildirmiş olur ki, tövhid əmrində ilk iş, bütlərdən əvvəl ona sövq edən azğın isyankarlara söymək (onları inkar etmək)dir. Dördüncü olaraq, Allaha qarşı isyankar olmayan və bununla birlikdə bəzi isyankarlar tərəfindən ilah deyə qəbul edilən Hz. İsa və Üzeyr kimi böyük insanların özləri tağutun tərifindən və özlərinə tağut deyilənlərdən xaricdirlər.
Tövhid əmrində, "başqa heç bir ilah yoxdur" deyərkən bunların ilahlığını da mənfi edib inkar etmək, ibadət etməmək fərz olduğu halda, digər tərəfdən bunları inkar caiz olmayacaq, əksinə Allaha imanın gərəklərindən olaraq peyğəmbərlərə iman və hörmət də imanın şərtlərinə daxil olacaq. Bu çox əhəmiyyətli nöqtəyə işarə edilərək "kim tağutu inkar etsə..." buyurulmuş da digərlərini inkar şərt qaçılmamışdır. Demək ki tövhidin şərti Allahdan başqalarını inkar etmək deyil, Allahdan başqalarından ilahlıq xüsusiyyətini qaldırmaq və bu vaxt tağutları inkar etmək, yəni onları heç tanımamaq, digərlərinin də ilahlıq altındakı dərəcələrinə görə haqqlarını tanımaqdır. Çünki haqq Allahındır. Nəhayət bunu da qətiliklə ifadə edir ki, Allahın birliyinə inanan bir mömin olmaq üçün, Allaha imandan əvvəl küfrə tövbə etmək şərtdir. Və bu tövbənin şərti də tağutları əsla tanımamağa qəti qərar verməkdir. Bu vəziyyətdə, "kim tağutu inkar edər də Allaha iman etsə..." ifadəsi, "Allahdan başqa heç bir ilah yoxdur." sözü tövhidinin bir təfsiri deməkdir. İşdə belə içi və xarici ilə iman edən mütləq möhkəm qulpa yapışmış olar ki, buna yapışanların Allahın Kürsisinə, cənnətin ən yüksək təbəqələrinə doğru çəkilib, aparılacaqları və gedərkən buraxanların da dəhşətli bir şəkildə düşəcəkləri kəlamın mənasından aydın olur.
