"Ey özünü insan bilən insan! Özünü oxu..."
Ruh üçün bunlar deyilər:
"Can. Canlılıq. Nəfəs. Cəbrayıl (ə.s.)..."
" Xaricdə müstəqil bir varlığı olan bir qanun".
"Əmr aləmindən olub, bədən ölkəsini idarə etməsi üçün özünə müstəqil bir varlıq verilən bir qanun. Bədəndən ayrılınca da varlığını davam etdirə bilən lətif bir cisim."
Bəzi insanlar peyğəmbər əfəndimizdən ruh haqqında soruşdular. Cavab verməyib, vəhyi gözlədi. Gələn ayə çox dəqiq idi: "o, rəbbimin əmrindəndir, de." Ruhun varlığı təsdiq edilir, lakin mahiyyəti açıqlanmırdı. Ağıl, "əmr aləmindən" olan bir varlığı qavrayacaq tutumda,qabiliyyətdə deyil.
"əmr aləmi" ölçüdən, çəkidən, şəkildən, rəngdən uzaq varlıqların dünyasıdır. Maddələr üçün deyilən uzun, qısa, mavi, sarı, yumru, düz, ağır, yüngül kimi sözlərin o aləmdə qarşılığı yoxdur. Ölçülərə məhkum ağıllar, ölçülməyəni necə anlasın?
Ancaq o, məntiq ölçüsüylə hər əsərin bir ustaya məxsus olduğunu bilər. Beləcə kainat deyilən o möhtəşəm əsərdən yaradanı tanıyar. Yenə o, mübtədasız hərəkət ola bilməyəcəyini qəbul edər. Bu yolla, bədəni möcüzə bir tərzdə idarə edən, lakin göz ilə görülə bilməyən bir özün, yəni ruhun varlığını təsdiq edər. Onsuz da özündən gözlənilən də budur.
Hədisdə "özünü bilən rəbbini bilər" buyurulur. Bir böyük mütəfəkkirimiz də, "ey özünü insan bilən insan! Özünü oxu..." Deyir. Bu halda, insanın özünü tanımağa çalışması şərt.
Ruh haqqında nələr bilirik?
Ruhun özünü bilmirik. Ancaq bəzi xüsusiyyətlərindən söz edə bilərik. Bədən, ana qarınında müəyyən bir mərhələyə çatanda, ruh verilər.
Bədənin sultanı olan ruh, nurani, şüurlu, diri və xarici bədən sahibi bir varlıqdır. Sonradan yaradılmışdır, amma əbədidir. Birdir, bölünməz, parçalara ayrılmaz. Təsirləriylə bədənin hər yerində olar, lakin məkanı yoxdur. Bədənin içində olmadığı kimi, xaricində də deyil. Ona nə uzaqdır, nə də yaxın. Bütün işləri eyni anda idarə edər, bir iş digərinə mane olmaz. O, təbiətdəki qanunlara bənzər. Əgər qanun şüurlu olsaydı və xarici bədən geysəydi ruh xüsusiyyəti qazanardı. Ruh, özünün və digər varlıqların fərqindədir.
Ruh, sahib olduğu maddi və mənəvi cihazlarıyla işlər edər. Şüuruyla fərq edər, ağlıyla anlar, vicdanıyla dartar, qərar verər, xəyaliylə planlar edər, yaddaşıyla məlumat yığar, ürəyiylə sevər. Onun sayıla bilməyəcək qədər çox qabiliyyəti vardır. Bunların bir qisimi də maddi üzvlərlə ortaya çıxar. Ruh, əliylə verər, gözüylə görər, qulağıyla eşidər, ayağıyla gedər... Bədəndə olduğu müddətcə bədənə möhtacdır. Fəaliyyətləri bədənlə məhduddur. Ölüm, onun bədən zindanından xilas olub, azadlığına qovuşmasıdır. O zaman bədənə ehtiyacı qalmaz. Gözsüz görər, qulaqsız eşidər, beyinsiz düşünər. Məhşərə qədər bədənsiz gözləyər. Axirətdə yenidən və yeni bir bədənə qovuşar.
Dostlarımız soruşurlar, "ruh necə bir şey?" Deyə. "bilmirəm", deyir və davam edirəm: belə deməklə sualınızın həqiqi cavabını vermiş oluram.
Mahiyyəti naməlumlar haqqında ən yüksək elm, "bilmirəm," sözündə ifadəsini tapar. Belə deməyib də, onun haqqında bir sıra təxminlərdə olsam, "uzundur və ya qısadır", desəm, "bədənin orasında və ya burasındadır", " bu rəngdədir", kimi sözlər etsəm aldanmış və aldatmış olaram. Çünki ruh, bədən cinsindən deyil. Biri xana isə digəri qonaq, biri dəzgah isə bəridəki usta.
Bədən və kainat... Hər ikisi də qatı və maddi. Ruh isə lətif və nurani. O halda nə bədən, nə də bu aləm bizə ruhun mahiyyəti haqqında bir məlumat verər.
"Can. Canlılıq. Nəfəs. Cəbrayıl (ə.s.)..."
" Xaricdə müstəqil bir varlığı olan bir qanun".
"Əmr aləmindən olub, bədən ölkəsini idarə etməsi üçün özünə müstəqil bir varlıq verilən bir qanun. Bədəndən ayrılınca da varlığını davam etdirə bilən lətif bir cisim."
Bəzi insanlar peyğəmbər əfəndimizdən ruh haqqında soruşdular. Cavab verməyib, vəhyi gözlədi. Gələn ayə çox dəqiq idi: "o, rəbbimin əmrindəndir, de." Ruhun varlığı təsdiq edilir, lakin mahiyyəti açıqlanmırdı. Ağıl, "əmr aləmindən" olan bir varlığı qavrayacaq tutumda,qabiliyyətdə deyil.
"əmr aləmi" ölçüdən, çəkidən, şəkildən, rəngdən uzaq varlıqların dünyasıdır. Maddələr üçün deyilən uzun, qısa, mavi, sarı, yumru, düz, ağır, yüngül kimi sözlərin o aləmdə qarşılığı yoxdur. Ölçülərə məhkum ağıllar, ölçülməyəni necə anlasın?
Ancaq o, məntiq ölçüsüylə hər əsərin bir ustaya məxsus olduğunu bilər. Beləcə kainat deyilən o möhtəşəm əsərdən yaradanı tanıyar. Yenə o, mübtədasız hərəkət ola bilməyəcəyini qəbul edər. Bu yolla, bədəni möcüzə bir tərzdə idarə edən, lakin göz ilə görülə bilməyən bir özün, yəni ruhun varlığını təsdiq edər. Onsuz da özündən gözlənilən də budur.
Hədisdə "özünü bilən rəbbini bilər" buyurulur. Bir böyük mütəfəkkirimiz də, "ey özünü insan bilən insan! Özünü oxu..." Deyir. Bu halda, insanın özünü tanımağa çalışması şərt.
Ruh haqqında nələr bilirik?
Ruhun özünü bilmirik. Ancaq bəzi xüsusiyyətlərindən söz edə bilərik. Bədən, ana qarınında müəyyən bir mərhələyə çatanda, ruh verilər.
Bədənin sultanı olan ruh, nurani, şüurlu, diri və xarici bədən sahibi bir varlıqdır. Sonradan yaradılmışdır, amma əbədidir. Birdir, bölünməz, parçalara ayrılmaz. Təsirləriylə bədənin hər yerində olar, lakin məkanı yoxdur. Bədənin içində olmadığı kimi, xaricində də deyil. Ona nə uzaqdır, nə də yaxın. Bütün işləri eyni anda idarə edər, bir iş digərinə mane olmaz. O, təbiətdəki qanunlara bənzər. Əgər qanun şüurlu olsaydı və xarici bədən geysəydi ruh xüsusiyyəti qazanardı. Ruh, özünün və digər varlıqların fərqindədir.
Ruh, sahib olduğu maddi və mənəvi cihazlarıyla işlər edər. Şüuruyla fərq edər, ağlıyla anlar, vicdanıyla dartar, qərar verər, xəyaliylə planlar edər, yaddaşıyla məlumat yığar, ürəyiylə sevər. Onun sayıla bilməyəcək qədər çox qabiliyyəti vardır. Bunların bir qisimi də maddi üzvlərlə ortaya çıxar. Ruh, əliylə verər, gözüylə görər, qulağıyla eşidər, ayağıyla gedər... Bədəndə olduğu müddətcə bədənə möhtacdır. Fəaliyyətləri bədənlə məhduddur. Ölüm, onun bədən zindanından xilas olub, azadlığına qovuşmasıdır. O zaman bədənə ehtiyacı qalmaz. Gözsüz görər, qulaqsız eşidər, beyinsiz düşünər. Məhşərə qədər bədənsiz gözləyər. Axirətdə yenidən və yeni bir bədənə qovuşar.
Dostlarımız soruşurlar, "ruh necə bir şey?" Deyə. "bilmirəm", deyir və davam edirəm: belə deməklə sualınızın həqiqi cavabını vermiş oluram.
Mahiyyəti naməlumlar haqqında ən yüksək elm, "bilmirəm," sözündə ifadəsini tapar. Belə deməyib də, onun haqqında bir sıra təxminlərdə olsam, "uzundur və ya qısadır", desəm, "bədənin orasında və ya burasındadır", " bu rəngdədir", kimi sözlər etsəm aldanmış və aldatmış olaram. Çünki ruh, bədən cinsindən deyil. Biri xana isə digəri qonaq, biri dəzgah isə bəridəki usta.
Bədən və kainat... Hər ikisi də qatı və maddi. Ruh isə lətif və nurani. O halda nə bədən, nə də bu aləm bizə ruhun mahiyyəti haqqında bir məlumat verər.
